બજેટનો ઈતિહાસ
ભારતનું પ્રથમ બજેટ: ભારતમાં બજેટ પહેલીવાર 7 એપ્રિલ 1860 ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણી જેમ્સ વિલ્સને તેને બ્રિટિશ ક્રાઉન સમક્ષ રજૂ કર્યું હતું. સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ તત્કાલિન નાણામંત્રી આર.કે સન્મુખમ ચેટ્ટીએ રજૂ કર્યું હતું. બજેટમાં કુલ આવક રૂ. 171.15 કરોડ અને રાજકોષીય ખાધ રૂ. 24.59 કરોડ અંદાજવામાં આવી હતી. આર.કે સન્મુખમ ચેટ્ટી વકીલ, અર્થશાસ્ત્રી, ઉદ્યોગપતિ અને રાજકારણી, નાણા પ્રધાનની ભૂમિકા સંભાળતા પહેલા 1933 થી 1935 દરમિયાન ભારતની કેન્દ્રીય વિધાનસભાના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી.
સૌથી લાંબુ અને ટૂંકું બજેટ ભાષણ:અત્યાર સુધીમાં સૌથી લાબું બજેટને લઈને ભાષણ નિર્મલા સીતારમણે આપ્યું હતું. નિર્મલા સીતા રમણ 1 ફેબ્રુઆરી, 2020 ના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ 2020-21 રજૂ કરતી વખતે 2 કલાક અને 42 મિનિટ બોલ્યા હતા. તે સૌથી લાંબુ ભાષણ આપવાનો રેકોર્ડ ધરાવે છે. જો કે તેઓ થોડા અસ્વસ્થ લાગતા ભાષણ ટૂંકાવ્યું હતું. આ ભાષણ દરમિયાન, તેણીએ જુલાઈ 2019 નો પોતાનો રેકોર્ડ તોડ્યો હતો. તેઓના પ્રથમ બજેટ વખતે 2 કલાક અને 17 મિનિટ બોલ્યા હતા. 2021 માં તેઓએ પ્રથમ વખત બજેટને પેપરલેસ બનાવ્યા પછી ટેબ્લેટમાંથી વાંચીને તેણીનું સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું. આ ભાષણ 1 કલાક અને 40 મિનિટ સુધી ચાલ્યું જેમાં નાણામંત્રીએ 10,500 શબ્દો વાંચ્યા હતા. 2022 માં તેઓએ 1 કલાક અને 20 મિનિટ સુધી વાત કરી હતી. સૌથી ટૂંકા બજેટ ભાષણની વાત કરીએ તો, 1977માં તત્કાલિન નાણાં પ્રધાન હિરુભાઈ મુલજીભાઈ પટેલે આપેલા 800 શબ્દો હતા.
બજેટ ભાષણમાં સૌથી વધુ શબ્દો: 18,650 શબ્દોમાં મનમોહન સિંહે 1991માં નરસિમ્હા રાવ સરકાર હેઠળ શબ્દોની દ્રષ્ટિએ સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું. 2018 માં તત્કાલિન નાણાં પ્રધાન અરુણ જેટલીનું 18,604 શબ્દો સાથેનું ભાષણ શબ્દોની ગણતરીની દ્રષ્ટિએ બીજા નંબરનું સૌથી લાંબુ હતું. જેટલીએ 1 કલાક અને 49 મિનિટ સુધી વાત કરી હતી.
સૌથી વધુ બજેટ:દેશના ઈતિહાસમાં સૌથી વધુ બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન મોરારાજી દેસાઈના નામે છે. તેમણે 1962-69 દરમિયાન નાણા પ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન 10 બજેટ રજૂ કર્યા હતા. ત્યારબાદ પી ચિદમ્બરમ (9), પ્રણવ મુખર્જી (8), યશવંત સિંહા (8) અને મનમોહન સિંહ (6) બજેટ રજૂ કર્યા હતા.
સમય:1999 સુધી બ્રિટિશ યુગની પ્રથા મુજબ ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા કામકાજના દિવસે સાંજે 5 વાગ્યે કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. ભૂતપૂર્વ નાણા પ્રધાન યશવંત સિંહાએ 1999માં બજેટ રજૂ કરવાનો સમય બદલીને 11 વાગ્યાનો કર્યો હતો. અરુણ જેટલીએ તે મહિનાના છેલ્લા કામકાજના દિવસનો ઉપયોગ કરવાની સંસ્થાનવાદી યુગની પરંપરાને છોડીને 1 ફેબ્રુઆરી 2017ના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ પરંપરાને અનુસરીને 1 ફેબ્રુઆરીના રોજ સવારે 11 વાગ્યે સંસદમાં કેન્દ્રીય બજેટ 2023ની રજૂઆતનું ભાષણ કરવામાં આવશે. અહેવાલોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે સીતારમણ બે કલાક માટે દેશનું વાર્ષિક હિસાબી નિવેદન રજૂ કરશે તેવી ધારણા છે.
ભાષા: 1955 સુધી કેન્દ્રીય બજેટ અંગ્રેજીમાં રજૂ કરવામાં આવતું હતું. જો કે કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની સરકારે પાછળથી બજેટ પેપર્સ હિન્દી અને અંગ્રેજી બંનેમાં છાપવાનું નક્કી કર્યું.
પ્રથમ મહિલા: 2019 માં સીતા રમણ ઇન્દિરા ગાંધી પછી બજેટ રજૂ કરનાર બીજા મહિલા બન્યા હતા. જેમણે નાણાકીય વર્ષ 1970-71 માટે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તે વર્ષે સીતારમણે પરંપરાગત બજેટ બ્રીફકેસ દૂર કરી અને તેના બદલે 'બહી-ખાતા' માટે ભાષણ અને અન્ય દસ્તાવેજો સાથે રાખવા માટે રાષ્ટ્રીય પ્રતીક સાથે ગયા હતા.
રેલવે બજેટ: 2017 સુધી રેલવે બજેટ અને કેન્દ્રીય બજેટ અલગ-અલગ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. 92 વર્ષ સુધી અલગ-અલગ રજૂ કર્યા બાદ રેલવે બજેટ 2017 માં કેન્દ્રીય બજેટમાં મર્જ કરવામાં આવ્યું અને એકસાથે રજૂ કરવામાં આવ્યું.
પ્રિન્ટિંગ:1950 સુધી રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં બજેટ છાપવામાં આવતું હતું. જો કે લીક થયા બાદ પ્રિન્ટિંગનું સ્થળ નવી દિલ્હીના મિન્ટો રોડ ખાતેના પ્રેસમાં ખસેડવું પડ્યું. 1980 માં નોર્થ બ્લોકમાં એક સરકારી પ્રેસની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
ICONIC BUDGETS
The Black Budget: ઇન્દિરા ગાંધી સરકારમાં યશવંતરાવ બી ચવ્હાણ દ્વારા રજૂ કરાયેલ 1973-74ના બજેટને કાળું બજેટ કહેવામાં આવતું હતું કારણ કે તે વર્ષ દરમિયાન રાજકોષીય ખાધ રૂ. 550 કરોડ હતી. તે એવો સમય હતો જ્યારે ભારત ગંભીર આર્થિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યું હતું.
Carrot & Stick Budget:28 ફેબ્રુઆરી 1986ના રોજ કોંગ્રેસ સરકારને વીપી સિંહ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલ કેન્દ્રીય બજેટ ભારતમાં લાઇસન્સ રાજને નાબૂદ કરવા તરફનું પ્રથમ પગલું હતું. તેને 'ગાજર અને લાકડી' બજેટ કહેવામાં આવતું હતું કારણ કે તે ઇનામ અને સજા બંને ઓફર કરે છે. તેણે દાણચોરો, કાળાબજાર કરનારાઓ અને કરચોરી કરનારાઓ સામે સઘન ઝુંબેશ શરૂ કરતી વખતે ગ્રાહકોએ ચૂકવવા પડતા કરની કાસ્કેડિંગ અસરને ઘટાડવા માટે MODVAT (મોડિફાઇડ વેલ્યુ એડેડ ટેક્સ) ક્રેડિટ રજૂ કરી.
Epochal budget:પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકાર હેઠળ મનમોહન સિંઘનું 1991નું સીમાચિહ્ન બજેટ જેણે લાયસન્સ રાજનો અંત લાવ્યો અને આર્થિક ઉદારીકરણના યુગની શરૂઆત કરી, તેને 'એપોચલ બજેટ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એવા સમયે રજૂ કરવામાં આવ્યું જ્યારે ભારત આર્થિક પતનની આરે હતું, તેણે અન્ય બાબતોની સાથે, કસ્ટમ ડ્યુટી 220 ટકાથી ઘટાડીને 150 ટકા કરી અને નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પગલાં લીધાં.
Dream Budget: પી ચિદમ્બરમે 1997-98ના બજેટમાં કલેક્શન વધારવા માટે ટેક્સના દરો ઘટાડવા માટે લેફર કર્વ સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તેમણે વ્યક્તિઓ માટે મહત્તમ સીમાંત આવકવેરાનો દર 40 ટકાથી ઘટાડીને 30 ટકા કર્યો અને સ્થાનિક કંપનીઓ માટે તે 35 ટકા કર્યો, ઉપરાંત કાળા નાણાની પુનઃપ્રાપ્તિ માટે આવક યોજનાના સ્વૈચ્છિક જાહેરાત સહિત અનેક મોટા કર સુધારાઓ બહાર પાડ્યા. 'ડ્રીમ બજેટ' તરીકે ઓળખાતા, તેણે કસ્ટમ ડ્યુટીને 40 ટકા સુધી ઘટાડી અને એક્સાઇઝ ડ્યુટી માળખું સરળ બનાવ્યું.
Millennium Budget: 2000માં યશવંત સિન્હાના મિલેનિયમ બજેટે ભારતના ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી (IT) ઉદ્યોગના વિકાસ માટેનો માર્ગ નકશો તૈયાર કર્યો હતો કારણ કે તેણે સોફ્ટવેર નિકાસકારોને તબક્કાવાર પ્રોત્સાહનો આપ્યા હતા અને કોમ્પ્યુટર અને કોમ્પ્યુટર એસેસરીઝ જેવી 21 વસ્તુઓ પર કસ્ટમ ડ્યુટીમાં ઘટાડો કર્યો હતો.
Rollback Budget:અટલ બિહારી વાજપેયીની આગેવાની હેઠળની એનડીએ સરકાર માટે યશવંત સિન્હાનું 2002-03નું બજેટ લોકપ્રિય રીતે રોલબેક બજેટ તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં ઘણી દરખાસ્તો પાછી ખેંચી લેવામાં આવી હતી.
Once-in-a-Century Budget:1 ફેબ્રુઆરી 2021 ના રોજ નિર્મલા સીતારમણે રજૂ કર્યું હતું જેને તેણીએ 'once-in-a-century budget' તરીકે ઓળખાવ્યું હતું કારણ કે તે આક્રમક ખાનગીકરણ વ્યૂહરચના અને મજબૂત કર વસૂલાત પર આધાર રાખીને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને હેલ્થકેરમાં રોકાણ દ્વારા એશિયાની ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થાને પુનર્જીવિત કરવાનું વિચારે છે.
